1991. ЯК НАЦЫЯНАЛЬНЫЯ СЫМВАЛЫ СТАЛІ ДЗЯРЖАЎНЫМІ

На наступны дзень пасьля выбараў старшыні, 19 верасьня, быў заплянаваны разгляд пытаньняў аб назове краіны, дзяржаўных гербу і сьцягу. У той жа дзень разам са старшынём камісіі ВС па міжнацыянальных зносінах Міхаілам Сьлямнёвым мы павінны былі ляцець на запрашэньне парлямэнту Малдовы ў Кішынёў.

Раніцай 19 верасьня, перад пачаткам сэсіі, я прыйшоў у прыёмную Шушкевіча — ён яшчэ не перайшоў у “дземянцееўскі” кабінэт і быў у сваім “старым”, “намесьнікаўскім”, у левым крыле, якраз пад памяшканьнем апазыцыі Звычайна прыёмная Шушкевіча была пустая, цяпер жа яна поўнілася супрацоўнікамі сакратарыяту ВС і нейкімі незнаёмымі мне асобамі — выглядала, што большасьці зь іх хацелася патрапіць на вочы новаму вышэйшаму кіраўніку. У прыёмнай быў і Сьлямнёў. Дыялёг у нас быў кароткі.

— Паляціш? — запытаўся ў мяне Сьлемнёў.

— Не.

— Я таксама.

Шушкевіч прыняў нас адразу, па-за чаргой, мы сказалі, што ў сытуацыі, калі чакаецца такое важнае галасаваньне, пакідаць сэсію ня можам і ў Малдову не паляцім.

Шушкевіч сказаў, што гэта слушнае рашэньне, і што малдаване зразумеюць і не пакрыўдзяцца...

Цяпер колькі слоў пра нашу тактыку.

На папярэдняй, жнівеньскай сэсіі, калі галоўнымі мэтамі былі абвяшчэньне Незалежнасьці і спыненьне дзейнасьці КПБ-КПСС, мы выкарыстоўвалі тактыку, якую б я назваў тактыкай “кантрастнага душу”. Адна група дэпутатаў выходзіла да мікрафонаў і — ня будзем ужываць слова “пагражала” — з выкарыстаньнем экспрэсіўнай (у межах парлямэнтарызму) лексыкі папярэджвалі дэпутацкую большасьць пра верагодныя для яе вельмі кепскія наступствы ў выпадку, калі яны ня прымаць нашых умоў (нагадвалі пра тысячы людзей перад Домам ураду, казалі пра фармаваньне на плошчы “нацыянальнай гвардыі”, паказвалі стосы тэлеграм ад выбаршчыкаў, якія патрабавалі “забараніць злачынную КПБ-КПСС”) — тут асабліва вызначыліся мы з Яўгенам Глушкевічам, выступаючы часам “дуплетам” (пры тым што міжасабістыя адносіны ў мяне з былым загадчыкам аддзелу абкаму КПБ, які ў 1988 годзе зьняў з паласы “Віцебскага рабочага” мой артыкул пра Віцебскую АЭС, былі няпростыя — але тут ужо забыліся старыя крыўды, справа была агульная, і справа была вышэй за ўсё).

І на гэтым фоне — грунтоўныя выступы Зянона Пазьняка і Валянціна Голубева, з палітычнымі абгрунтаваньнямі неабходнасьці Незалежнасьці, якія нібыта паказвалі — мы не заганяем вас, камуністаў, у кут, вось яно, выйсьце — далучайцеся да стварэньня сувэрэннай дзяржавы.

Такая тактыка патрапіла, як кажуць, у дзесятку — Незалежнасьць была прынятая, дзейнасьць кампартыі спыненая.

Але, дамогшыся Незалежнасьці, мы папросту ня мелі сілаў замяніць наменклятуру, ўвесь гэты вялізны апарат чынавенства — ён так і застаўся на сваіх месцах.

І цяпер, у сярэдзіне верасьня, страх у наменклятурных дэпутатаў сышоў. Цяпер на іх ўжо нельга было ціснуць — іх трэба было пераконваць. І — прасіць. Нават — угаворваць. Бо прымаць Пагоню і Бел-Чырвона-Белы сьцяг трэба было іх галасамі, галасамі апанэнтаў. Нашых галасоў дзеля гэтага не хапіла б. Прасіць, пераконваць, але рабіць гэта трэба было максымальна лагодна, каб набраць належную колькасьць галасоў.

Было зразумела: вырашаць не аргумэнты, не гістарычныя факты, не палітычная лёгіка, а — псыхалягічны настрой.

У такой сытуацыі трэба было выключыць усё, што магло раздражніць дэпутацкую большасьць — асабліва гэта тычылася дэпутатаў — вэтэранаў; гэтыя трыццаць чалавек маглі вырашыць вынік галасаваньня.

Мне было зразумела, што пасьля маіх надзвычай рэзкіх выступаў на мінулай сэсіі (сэсіі Незалежнасьці), выходзіць на трыбуну цяпер — значыць настроіць залю супраць, незалежна ад таго, якая аргумэнтацыя гучала б з маіх вуснаў. Не запісваліся для выступаў і некаторыя іншыя дэпутаты апазыцыі. Пазьняк падрыхтаваў вельмі спакойны выступ, тое ж самае зрабілі Голубеў і Трусаў.

Хаця тактыку карэктавалі ў дні сэсіі, але рыхтаваліся да пытаньня аб сымболіцы за тыдні. Пазьняк папрасіў мастакоў — Яўгена Куліка, Міколу Купаву, Аляксея Марачкіна, Уладзімера Крукоўскага Лявона Бартлава ды іншых распрацаваць эталён гербу і сьцяга.

Таксама мастакі-фронтаўцы разам з нашымі гісторыкам зрабілі выставу, прысьвечаную гісторыі “Пагоні” і Бел-Чырвона-Белага Сьцяга. Калі дэпутаты прыехалі на сэсію, у фае перад Авальнай заляй стаялі стэнды, на якіх была адлюстраваная гісторыя нацыянальных сымбаляў пачынаючы ад Грунвальдскай бітвы. Стэнды разьмясьцілі па пэрымэтру вакол калёнаў, і дэпутаты гэтак шчыльна іх атачылі, што ў першыя хвіліны я ня мог прабіцца скрозь сьцяну цікаўных.

Усім дэпутатам былі раздадзены заключэньні навуковай рады Інстытута гісторыі і Прэзыдыюму Акадэміі навук БССР — з рэкамэндацыямі прыняць нацыянальныя сымбалі ў якасьці дзяржаўных (тут пастараліся Зянон Пазьняк і Валянцін Голубеў, якія да дэпутацтва працавалі ў інстытуце гісторыі АН).

Напярэдадні сэсіі Шушкевіч параіў Пазьняку зьвярнуцца да Георгія Таразевіча, які ў той час быў кіраўніком камісіі і членам Прэзыдыюму ВС СССР, а да гэтага — старшынём Прэзыдыюму Вярхоўнага Савета БССР, а яшчэ раней — мэрам Менску, і меў вялікі аўтарытэт у намэнклятурных дэпутатаў. Гэта парада Шушкевіча была вельмі карыснай — выступ Таразевіча адыграў важную ролю.

Можа быць, ні да аднаго пытаньня (акрамя, зразумела, Незалежнасьці) не рыхтаваліся мы так грунтоўна, ніколі так не вывяралі з матэматычнай дакладнасьцю расклад у Авальнай залі, як цяпер, калі прымалі сымволіку.

Небясьпека чакала адтуль, дзе мы менш за ўсё маглі яе прадбачыць.

З асноўным дакладам па пытаньні выступаў старшыня Камісіі па пытаньнях адукацыі, культуры і захаваньні гістарычнай спадчыны Ніл Гілевіч.

Гілевіч ўспрымаўся намэнклятурай як “свой” — ён ніколі не выступаў на сэсіі супраць партыйнага кіраўніцтва, на пасяджэньнях Прэзыдыюму звычайна выказваўся супраць прапаноў Апазыцыі, у часы страйкаў быў на баку ўладаў, а ягоная пазыцыя ў дні путчу дала нам права патрабаваць ягонай адстаўкі ў шэрагу іншых членаў Прэзыдыюму ВС, якія не выступілі ў абарону дэмакратыі і сувэрэнітэту.

У прынцыпе, да Гілевіча дэпутацкая большасьць павінна была паставіцца прыхільна, ніякага сюрпрызу мы тут не чакалі.

Але ён здарыўся.

Гілевіч у сваёй прамове пачаў рэзка выказвацца ў бок дэпутатаў-камуністаў, ўзгадаў пэрсанальна Дземянцея — ды так, што ў стэнаграме пазначана “Шум у зале”. Шум сапраўды быў, і немалы.

Выступ Ніла Сымонавіча сваёй палемічнасьцю мог упрыгожыць том публіцыстыкі ягонага поўнага збору твораў — але тут, у Авальнай залі, у гэты канкрэтны момант ён цалкам нішчыў нашую тактыку.

Далей прывяду ўспамін Пазьняка: Мы аслупянелі ад нечаканасьці. Я бачу, што ўся гэтая камуністычная публіка проста разьярылася: вочы гараць, злосныя, крычаць. Пачалі яго зганяць з трыбуны. Стала зразумела, што ўсё, канец, — катастрофа. Мы іх тыдзень супакойвалі, рыхтавалі, а гэты непрадбачаны “трыбун” перакрэсьліў нам усё адным махам. Гэта было жахліва. У мяне, памятаю, аж далоні сталі вільготнымі.

Першае, што я зрабіў, — напісаў запіску Станіславу Шушкевічу ў Прэзыдыюм, што здымаю сваё выступленьне. Бо зразумеў, што ў гэтай сытуацыі мне ня варта выступаць. (Артадоксам трэба было адразу сарваць злосьць, а тут — іхны галоўны апанэнт...) Патрэбны былі выступы ў нашу карысьць, але больш нэўтральных людзей, і пажадана — зь іхнага асяродзьдзя, каб яны супакоіліся. Потым я абышоў (тут жа, у зале, бо трэба было дзейнічаць імгненна) усіх сяброў, дэпутатаў Апазыцыі БНФ, і сказаў, каб тэрмінова карэктавалі выступы і тэматыку, бо неабходна псіхалягічна выправіць і згладзіць канфліктную сытуацыю ў залі”.

Пазьняк папрасіў першым выступіць Трусава — Алег валодаў здольнасьцю казаць людзям тое, што яны хочуць чуць, што ў шмат якіх парлямэнцкіх сытуацыях было якасьцю проста неацэннай. Заля крыху супакоілася. Але напружанасьць у час дыскусіі адчувалася.

Вельмі важным быў выступ народнага дэпутата Георгія Таразевіча.

Пра значэньне гэтага выступу Таразевіча шмат пісалася, але, наколькі мне вядома, ён ніколі не публікаваўся — таму зьмяшчаю яго тут цалкам (у перакладзе з расейскай на беларускую).

Таразевіч: “Паважаны Вярхоўны Савет! Прыйшоў час, калі на самым высокім заканадаўчым узроўні разглядаюцца пытаньні зацьвярджэньня гімтарычна-нацыянальных сымбаляў беларускага народа — бел-чырвона-белага Сьцяга і гербу “Пагоня” у якасьці дзяржаўных сымбаляў беларускай дзяржавы.

Пытаньні, як тут ужо казалася, вельмі важныя, складаныя і заблытаныя як палітыкамі, гэтак і навукоўцамі. Склалася гэтак, што мы цяжка і доўга ішлі да ўсьведамленьня неабходнасьці зрабіць менавіта гэта. Ня буду называць прычыны, па якіх гэта не было зроблена раней. Можна толькі сказаць, што ў мінулым была і нерашучасьць у доказах з боку навукоўцаў, зьвязаная, відаць, з палітыканствам, непрыманьнем некаторымі коламі рэальных гістарычных і нацыянальных асаблівасьцяў нашага народа.

Я ў свой час даволі падрабязна вывучаў гэту праблему. Уважліва пазнаёміўся з высновамі і прапановамі Інстытуту гісторыі Акадэміі навук БССР, Прэзыдыюму Беларускай Акадэміі навук, вядомага навукоўцы, прафэсара Грыцкевіча. Яны, на мой погляд, дастаткова пераканаўчыя і даказваюць неабходнасьць зацьвярджэньня ў якасьці дзяржаўных сымбаляў Беларусі Бел-Чырвона-Белага Сьцягу і гербу “Пагоня”.

Праўда, ёсьць і матэрыялы (пра гэта казалася з гэтай трыбуны), якія гавораць, што нацыянальная сымболіка выкарыстоўвалася ў свой час праціўнікамі народа, захопнікамі ў гады Вялікай айчынай вайны. Некаторыя таварышы ставяць пытаньне: а ці можам мы пасьля гэтага выкарыстоўваць названыя сымбалі ў якасьці дзяржаўных? Народны дэпутат Трусаў ужо адказваў на гэтае пытаньне. Я хачу толькі дадаць, што фашыстоўскія прапагандысцкія службы дзейнічалі вельмі спрытна і хітра. Гэтыя дзеячы выкарыстоўвалі гістарычную нацыянальную сымболіку ня толькі ў нас у Беларусі, але і практычна ва ўсіх акупаваных краінах. Гэта тычыцца і Францыі, і Польшчы, і Украіны, і нават Расеі.

Рабілася гэта дзеля таго, каб у чыста прапагандысцкіх мэтах заваяваць грамадзкую думку, давер, каб прыцягнуць насельніцтва на свой бок і паказаць сябе зь лепшага боку перад усясьветнай супольнасьцю. На нашай зямлі гэта было тым болей зручна і выйгрышна, паколькі тут у свой час настойліва адмаўлялася старая гістарычная сымболіка і паўсюль уводзілася новая.

Апроч сказанага, гэтыя прыклады паказваюць толькі тое, на мой погляд, што гэтая сымболіка рэальная, у свой час гістарычна была агульнапрызнаная. Нейкіх іншых нацыянальна-гістарычных сымбаляў (больш папулярных, больш распаўсюджаных), Беларусь ня мела. І самае галоўнае: тое, што здаўна належыць народу, нікому ніколі нельга ні запляміць, ні забраць, ні зьмяніць.

Несумненна, што аднаўленьне нацыянальнай дзяржавы, умацаваньне яе сувэрэнітэту, немагчыма без нацыянальна-гістарычнай сымболікі. Станоўчае рашэньне гэтага пытаньня Вярхоўным Саветам Беларусі , на мой погляд, асабліва важна цяпер для рэспублікі, паколькі гэта засьведчыць, што ў Беларусі існуе нацыянальная згода, кансалідацыя ўсіх сілаў ў вырашэньні самых складаных задач, якія стаяць перад грамадзтвам. Пакажа, што наша рэспубліка цьвёрда пайшла новым, дэмакратычным шляхам разьвіцьця і не зьбіраецца з гэтага шляху адступаць (Аплядысмэнты)”

Цяпер можна сказаць, што матэрыялы і асноўныя тэзісы Таразевічу падрыхтавалі Зянон Пазьняк і Алег Трусаў — аднак пісаў свой выступ Таразевіч, канешне, сам.

У прамове Таразевіча было некалькі важных сэнсавых і псыхалягічных момантаў. Па-першае, крытыка ў бок “нерашучых” навукоўцаў — прыхільнікаў гістарычнай сымболікі. Насамарэч, паспрабавалі б тыя ж навукоўцы, праявіць большую рашучасьць у адстойваньні нацыянальных сымбаляў у 70-ыя гады, калі разьвівалася партыйная кар'ера Таразевіча і большасьці прысутных у залі дэпутатаў. Аднак гэты папрок як бы здымаў з камуністаў значную частку віны — ну, таварышы, пры чым тут мы, калі навукоўцы ў званы ня білі! Па-другое, тут быў элемэнт недаверу і да навукоўцаў увогуле, што ў той момант было няблага, бо кідала цень на тых навукоўцаў, якія выступалі супраць нацыянальнай сымболікі (хутка сытуацыя ўсталюецца на карысьць прыхільнікаў “Пагоні” і Бел-Чырвона-Белага Сьцяга выступам Валянціна Голубева, а затым і Уладзімера Платонава, Прэзыдэнта акадэміі навук, матэматыка а спэцыяльнасьці).

Нарэшце, аргумэнтацыю “гэты сьцяг выкарыстоўвалі фашысты” Таразевіч разьбіў звыклай для камуністаў лексыкай — што такое “прапагандысцкая машына”, яны ведалі добра.

Ну і, безумоўна, Таразевіч успрымаўся парлямэнцкай большасьцю як свой, “плоць ад плоці” наменклятурна-партыйнага апарату, які прайшоў усе яе прыступкі і дасягнуў самага верха — другой (пасьля 1-га сакратара ЦК КПБ) пасады ў рэспубліцы. А пераехаўшы ў Маскву на запрашэньне Гарбачова, не апынуўся ў шэрагах “здраднікаў партыі” Якаўлева ды Шэварнадзэ.

Што да пазыцыі навукоўцаў, дык яснаасьць унёс Валянцін Голубеў.

Голубеў: “Ня трэба спасылацца на тое, што сярод гісторыкаў, навукоўцаў няма агульнай думкі. Яна існуе, існуе даўно. Усе гісторыкі — і тыя,якія былі ў 18-19 стагодзьдзі, і нашы сучасьнікі ў 20-ым стагодзьдзі, сумленныя гісторыкі, якія пішуць праўду, — гавораць толькі адно: у нашага народа былі нацыянальна-дзяржаўнымі сымбалямі бел-чырвона-белыя колеры і дзяржаўны герб “Пагоня”, якія зазначаны на першай Канстытуцыі фэадальнага грамадзтва ўвогуле ў Эўропе, Статуце Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага. Гэта герб замацаваны на гэтым Статуце, гэтай Канстытуцыі, якая была перакладзена амаль на ўсе тагачасныя мовы Эўропы, якой карысталася ўся Эўропа, і там быў замацаваны ў якасьці дзяржаўнага герб “Пагоня”. Тое, што ў гісторыкаў ёсьць агульная думка, сьведчаць дакумэнты, якія вам раздадзеныя. Тут ёсьць заключэньне Інстытута гісторыі АН БССР, пытаньне разглядалася ў адзьдзеле гісторыі, на вучоным савеце, яго рашэньне ляжыць у кожнага з вас нас тале. Потым гэтае пытаньне абмяркоўвалася на Адзьдзяленьні грамадзкіх навук Акадэміі навук, дзе прысутнічалі прадстаўнікі з усіх грамадазнаўчых інстытутаў. Рашэньне прынята таксама адназначна. І далей Прэзыдыюм Акадэміі навук Беларускай ССР вырашыў аднагалосна рэкамэндаваць Вярхоўнаму Савету прыняць зараз гэтыя сымбалі як сымбалі дзяржаўныя...

Зараз я хачу сказаць некалькі слоў пра Беларускую Народную Рэспубліку, створаную ў сакавіку 1918 года. Яна была створана у той час, калі Беларусь, па сутнасьці, па Берасьцйскаму дагавору, аддалі не фашысцкай Германіі, а кайераўскай Германіі аддалі. І вы ведаеце, хто і з якога боку падпісваў гэты дагавор. І вось тыя людзі, выбраныя народам на Усебеларускі ўстаноўчы зьезд, якіадбыўся ў 1917 годзе, у сьнежні, і які быў потым разагнаны, як і “Учредітельное собраніе” у Расеі было разагнанае... Вось тыя людзі выступілі ва ўмовах акупацыі супраць таго, каб дзялілі нашу Беларусь без нашай згоды. Ні немцы, ні расейцы, ніхто іншы. Заявілі пра тое, што рэспубліка Беларусь мае права на існаваньне. І яны паднялі менавіта гэтыя нацыянальныя сымбалі. І я скажу паважанаму народнаму дэпутату вэтэрану, які гаварыў, што ў 1918 годзе фашысты былі на Беларусі і што багата пра гісторыю гаварыў: калі ласка, ня трэба. Не было яшчэ фашыстаў у 1918 годзе, і ня трэба ўсё так блытаць.

Я проста прашу сваіх калегаў. Тут усё зразумела. Мы можам займацца палітыканствам, можам гаварыць усё, што ўздумаецца, і нават крыўдзіць адзін аднаго. Давайце падумаем пра сучасны момант. Што адбываецца вакол нас? Усе суседзі — Расея, Украіна, Прыбалтыйскія дзяржавы — усе прынялі нацыянальную сымболіку ў якасьці дзяржаўнай. Вы бачыце, як гэта ўплывае на міжнародным узроўні ў адносінах іншых дзяржаў да гэтых краін. І мы, пакуль ня прымем нашу нацыянальную сымболіку, мы не станем у вачах міжнароднай супольнасьці сапраўды самастойнай незалежнай дзяржавай... Гэта справа вельмі і вельмі сур'ёзная. Вы можаце сказаць, што зараз і так за мяжой, калі нешта друкуецца пра Беларусь, няма афіцыйнага сьцяга, скрозь ідзе Бел-Чырвона-Белы сьцяг. Гэта яшчэ адно пацьверджаньне, што міжнародная супольнасьць ва ўсіх краінах гэта ўжо ведае і чакае ад нас, калі ж мы зробім правільны крок”.

Вельмі важным быў выступ фармальнага лідэра вэтэранаў — Мікалая Жукоўскага.

Жукоўскі: “Я вельмі ўважліва выслухаў усхваляваны выступ па гэтым пытаньні старшыні камісіі паважанага Ніла Сымонавіча Гілевіча, аргумэнтаваныя выступы многіх народных дэпутатаў — і таварыша Трусава, таварыша Голубева і як грамадзянін сваёй рэспублікі не магу не ганарыцца тымі, хто быў разам пад Грунвальдам у 1410 годзе, тымі беларускімі харугвамі, якія разам з рускімі, літоўскімі прыпынілі рух на ўсход і захавалі нашыя землі... Мы можам, канешне, вельмі шмат спрачацца, але мы ведаем, што на харугвах нашых быў герб “Пагоня” пад Грунвальдам, быў ён і ў іншыя моманты гісторыі нашай рэспублікі. Але мы не павінны забываць і іншае — прыйдзе час, і з вышыні гэтага часу, самай знамянальнай падзеяй у гісторыі нашай рэспублікі, відавочна, будзе ўсё-ж такі подзьвіг, які зьдзейсьніў разам з цывілізаванымі народамі ў 1941-1945 гадах...Я, Георгій Станіслававіч, з усімі Вашымі аргумэнтамі пагаджаюся, але не магу пагадзіцца толькі з адным. Так, да народных сымбаляў ніякі бруд не павінны прыліпнуць. Яны вышэй за гэта. Але мы не павінны ўсё ж забывацЬ. што два мільёны дзьвесьце тысяч нашых суайчыньнікаў на нашай роднай беларускай зямлі загінулі ў гады вайны. Засталіся іх дзеці, засталіся іх унукі, засталіся іх праўнукі. І ў іх сьвядомасьці, відавочна, яшчэ на доўгія гады застанецца, што іх блізкія — дзед, бацька, маці, бабуля — загінулі і ад тых, хто здрадзіў свайму народу, хто вывешваў вось гэтыя нашы народныя сымбалі разам з фашысцкай свастыкай. Думаю. што нам таксама гэта ў нейкай ступені трэба ўлічваць”.

Гэты выступ Жукоўскага, які займаў пасаду старшыні камісіі ВС па справах вэтэранаў, у пэўнай ступені ўскладніў сытуацыю — бо ізноў была прыгадана тэма “сымбалі выкарыстоўвалі фашысты” — але важна тое, што ён не адмаўляў гістарычнасьць нацыянальных сымбаляў. І менавіта гэта потым скарыстаў Пазьняк.

Аднак з вуснаў тых, хто быў нязгодны з прыняцьцем нацыянальных сымбаляў у якасьці дзяржаўных, пачалі больш выразна гучаць не “лабавыыя” аргумэнты наконт выкарыстаньня іх акупантамі, а прапановы наконт “давайце прыдумаем нешта новае” ды “адкладзем на наступную сэсію”, альбо — “давайце параімся з народам”. Выявілася гэта ў выступах Пятра Пракаповіча і Міхіла Марыніча. І Аляксандра Лукашэнкі.

Лукашэнка: “Паколькі гэта сур'ёзнае пытаньне — давайце яго ня будзем вырашаць наскокам, не адразу, не на пазачарговай сэсіі. Давайце яго вырашаць прадумана, узважана і пісьменьна”.

Марыніч: “Лічу, што Вярхоўны Савет рэспублікі павінен абвясьціць конкурс на дзяржаўную сымболіку, паколькі ўпершыню ў нашай гісторыі Беларусь атрымоўвае незалежнасьць... І конкурс, я веру, улічыць усе этапы гісторыі Беларусі, яе зямлі і людзей, нацыянальтныя традыцыі Беларусаў”.

Пракаповіч: “Упершыню з гэтай трыбуны я выступаю не па вытворчых і не эканамічных пытаньнях, а па іншых. І гэта не выпадкова. Справа ў тым, што пытаньні дзяржаўнай сымболікі — гэта пытаньні важныя, складаныя. Я за тое, каб нашая дзяржаўная сымболіка была новай, каб мы прынялі новую сымболіку. Але мне незразумела як дэпутату і як грамадзяніну нашай рэспублікі, чаму гэтае важнейшае пытаньне мы абмяркоўваем у такой сьпешцы. Але мне незразумела як дэпутату іяк грамадзяніну нашай рэспублікі, чаму гэтае важнейшае пытаньне мы абмяркоўваем у такой сьпешцы, непадрыхтаваным. Гэтае пытаньне вынесенае намі на пазачарговую сэсію, хаця мы чакалі, што яно будзе абмяркоўвацца на чарговай сэсіі. Мы хацелі яшчэ ў кастрычніку-месяцы сустрэцца з выбаршчыкамі, параіцца з імі абмеркаваць усё. Думаю. Што і шырокага абмеркаваньня гэтага пытаньня не было ні ў друку, ні па тэлебачаньні.... Ёсьць варыянты, ёсьць прапановы. Мы павінны іх абмеркаваць і вынесьці на рэфэрэндум... Вось тут навукоўцы кажуць што, маўляў, наш народ не сасьпеў для гэтага. Я ня веру ў гэта, гэта абраза нашага народа.

Усё гэта азначала — адкласьці справу на няпэўны тэрмін, завалтузіць яе, а ў выніку — пакінуць краіну без нацыянальнай сымболікі (так, між іншым , і адбылося з гімнам, па якім абвясьцілі конкурс — замест каб выбраць паміж “Мы выйдзем шчыльнымі радамі” і “Магутны Божа”). Гэтыя і падобныя аргумэнты давялося аспрэчваць выступалі ня толькі дэпутаты БНФ, але і Дэмклюбу.

Грыбанаў: “Не хацелася б, канешне, прыгадваць тут прозьвішча Лукашэнкі, але ён застаўся верны сам сабе. Нават у такім бясспрэчным пытаньні ён знайшоў магчымасьць самавыявіца і заявіць пра свій пункт гледжаньня. Яна не арыгінальная. Ён кажа пра тое, што нямачасу абмяркоўваць гэтае пытаньне”.

Лябедзька: “Выбачайце, але сьвядома ці не сьвядома вы, шаноўныя калегі, выступаеце супраць саміх сябе. Што значыць сёньня ставіць пытаньне пра рэфэрэндум? Калі мы кажам пра грошы, то хто ацэніць, у колькі гэта абыдзецца? ... Калі мы здымем гэтае пытаньне з павесткі дня,то тады мы павінны сказаць, ці давяраем мы сваёй Акадэміі навук, Інстытуту гісторыі. Не асобным гісторыкам, якія маюць права на асабісты погляд, а гэтым органам”.

Цумараў: “Тут нашы паважаныя народныя дэпутаты выказвалі думку, што пытаньне, вынесенае і абмяркоўваемае цяпер, не падрыхтавана. Ну, калі лічыць, што тысячагадовая гісторыя Беларусі і гісторыя станаўленьня беларускай дзяржаўнасьці за апошнія 70 год не падрыхтавалі гэтае пытаньне, то, безумоўна, яно не падрыхтавана... Якраз гісторыя нам яго прыпаднесла і падрыхтавала. Вельмі здарыцца трагічная, недарэчная памылка, калі мы апынемся непадрыхтаваныя ўспрыняць і працягваць сваю гісторыю.

Выказвалася думка, што гэта пытаньне трэба вынесьці на рэфэрэндум. Але давайце ўспомнім, што ў нашым законе аб рэфэрэндуме нельга выносіць пытаньні гістарычнай спадчыны, культуры, аралі і духоўнасьці на рэфэрэндум.

Булахаў: “Мне сорамна за маё веданьне гісторыі. І толькі ў апошнія паўгады, калі я для сябе спрабаваў гэтае пытаньне вывучыць, я зразумеў, што Беларусь пачыналася не з 17-га года, хаця мяне гэтаму ў школе вучылі. Мне балюча за гэта. Яна пачыналася значна раней, і пачыналася менавіта з гэтых сымбаляў. ...А што тычыцца парадаў з народам, дык пры тым веданьні гісторыі наўрад ці можна пытацца ў народа адказ на пытаньне, якое патрабуе перш за ўсё спэцыяльных ведаў. Гэта не шырока даступныя веды. І гэтыя спэцыяльныя веды ёсьць — перад вамі аднадушнае заключэньне Акадэміі навук, якая просіць нас з вамі падтрымаць гэтыя сымбалі”.

Вярцінскі: “27 ліпеня мінулага года мы прынялі Дэклярацыю аб дзяржаўным сувэрэнітэце Беларускай ССР. 25 жніўня гэтага года мы надалі ёй статус канстытуцыйнага закона. Дык вось, артыкулам 9 гэтай Дэклярацыі мы сьведчым, што Беларуская ССР забясьпечвае функцыяніраваньне беларускай мовы ва ўсіх сфэрах грамадзкага жыцьця і захаваньне нацыянальных традыцый гістарычнай сымболікі. Давайце будзем трымацца лёгікі Дэклярацыі, лёгікі нашых пастаноў, нашых законаў”.

Сьлямнёў: “Калі б мы зараз правялі рэфэрэндум, то хутчэй за ўсё атрымалі б адмоўныя вынікі. Мне здаецца, што на гэта і разьлічваюць тыя, хто ўносіць такія прапановы. У сувязі з гэтым я хацеў бы нагадаць выраз францускага філёзафа Дакарта, які сказаў, што ісьціна ніколі не дабываецца простым галасаваньнем. Яе носьбітамі спачатку зьяўляецца меншасьць людзей. І толькі зь цягам часу да яе далучаецца большасьць.

І нам ня трэба сёньня падстаўляць беларускі народ, навязваць яму рэфэрэндум па тых пытаньнях, якімі ён не па сваёй віне (аб чым тут добра гаварыў народны дэпутат Булахаў) як сьлед, не валодае. Гэта было б вялікім ашуканствам і абразай. Нам, народным дэпутатам, Вярхоўнаму Савету, трэба браць адказнасьць на сябе. І тыя, хто нас выбіраў, лічылі, што мы разумныя людзі, здольныя глядзець крыху ўперад. І калі мы сёньня не прымем пастанову аб нашай новай дзяржаўна-нацыянальнай сымболіцы, палітычны імідж парлямэнту, дарэчы вельмі невысокі, упадзе да нуля. Многія ж дзяржавы проста не сядуць з намі за стол перагавораў са сваёй сымболікай. Вельмі прашу вас, не зрабіце грубую палітычную памылку. Нам будзе потым вельмі сорамна. Як сорамна сёньня за тую ўпартасьць, зь якой дэпутацкая большасьць адмаўляла тыя парлямэнцкія прапановы апазыцыі, якія сёньня прыняты”

У залі зьяўляецца Прэзыдэнт АН БССР , народны дэпутат СССР Уладзімер Платонаў (Пазьняк патэлефанаваў яму і папрасіў тэрмінова прыехаць).

Ён пераконвае дэпутатаў прыняць нацыянальныя сымбалі ў якасьці дзяржаўных і разьбівае аргумэнты нязгодных: “Калі мы паспрабуем цяпер рабіць конкурс і ствараць новы сьцяг і новы герб, дык мы адмовімся ад сваёй гісторыі, і тым самым нібыта пагодзімся з тымі нашымі апанэнтамі, якія кажуць: “А вы ведаеце у вас-та і гісторыі няма, і таму ня можа быць такога народа рэальнага., і такой дзяржавы Беларусь і няма і не было ніколі”... Было б памылкай, шаноўныя народныя дэпутаты, калі б мы сказалі — давайце праводзіць рэфэрэндум. Вось тады б мы ўцягнулі наш народ у незразумелыя выпрабаваньні і развагі. Ну як вы будзеце даносіць усе дэталі да людзей?”

Нарэшце, галасаваньне. І — адмоўны вынік. За Сьцяг галасуе 201 дэпутат — а трэба 231.

Выйсьце з сытуацыі прапанавала намесьнік міністра юстыцыі Падгруша: “Шаноўныя народныя дэпутаты, мне падаецца, ёсьць дастойнае выйсьце са становішча, якое склалася. У дзеючай Канстытуцыі ёсьць апісаньне афіцыйнага нашага дзяржаўнага сьцяга (артыкул 168). Калі мы выключым з дзеючай Канстытуцыі артыкул 168, дык можна будзе прыняць закон пра сьцяг і герб простым галасаваньнем” (гэта значыць — не канстытуцыйнай большасьцю ў 231 голас, а простай — 173).

Гэта было лягічна і абсалютна прыймальна: Канстытуцыі шмат якіх дзяржаў не ўтрымліваюць апісаньня дзяржаўных сымбаляў.

З такой прапановай пагадзілася і камісія ВС па заканадаўству — выключыць з Канстытуцыі артыкулы 168 і 169, дзе ідзе апісаньне сьцяга і герба, а уключыць тэкст, які быў у праекце новай Канстытуцыі, над якой ўжо больш як год працавала адмысловая камісія. Пры такім варыянце папярэднія галасаваньні набывалі заканадаўчую сілу. З гэтым не пагадзіўся дэпутат Лукашэнка.

Лукашэнка: “Скажыце, калі ласка, вось дзеля чаго нам зараз ісьці ня зьмены артыкулаў Канстытуцыі, дзеля чаго мы гэта робім? Дзеля таго, каб з іншага боку зайсьці і прыняць тое рашэньне, якое намі не прынята, так я зразумеў?”

(Паводле пратаколу аб пайменным галасаваньні, па пытаньнях прыняцьця Бел-Чырвона-Белага сьцяга і “Пагоні” у якасьці дзяржаўных сымбаляў, Лукашэнка — устрымаўся. Гэтак жа ён галасаваў і па назве краіны).

Шушкевіч ставіць пытаньне на галасаваньне аб унясеньні паправак у Канстытуцыю — “за” 221 дэпутат, да патрэбнай лічбы 231 не хапае 10 галасоў.

Шушкевіч ізноў прапаноўвае галасаваць.

Перад гэтым Пазьняк зьвярнуўся да дэпутата-вэтэрана Міхаіла Жукоўскага — аго самага, які казаў пра загіблых у саве вайны. Вось як прыгадвае ён свае словы: “Кажу: “Міхаіл Дзьмітравіч, нацыянальная дзяржава вышэй усялякай партыйнай ідэалёгіі. Калі мы ня будзем яе мець, ня будзем мець яе нацыянальных сымбалая, то мы ня будзем мець нічога. Мы станем нічым. Я вельмі Вас прашу... Адзін раз у жыцьці... Прагаласуйце за Сьцяг, дзеля нашай будучыні. Мы ж — беларусы!”. Ён быў ашаломлены. Але гэта быў прыстойны чалавек, і ён сказаў: “Добра. Я прагаласую”. І прагаласаваў.”.

Жукоўскі галасуе “за”.

Вынік — 231 голас. Роўна столькі, колькі трэба для станоўчага рашэньня.

“Пагоня” і Бел-Чырвона-Белы сьцяг робяцца дзяржаўнымі сымбалямі.

Сяргей Навумчык

(радыё Свабода)